TNc: Ngày 1/11/2013 năm nay là ngày kỷ niệm 50 cuộc đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm. TNc xin giới thiệu với bạn đọc một bài viết cách đây 4 năm của nhà báo Dương Đức Quảng, trích trong cuốn sách “Tiếng tụng kinh trong căn nhà vị tướng”, về nghệ sĩ Nhân dân Bảy Nam (tức Lê Thị Nam) với “bộ sưu tập báo chí về cuộc đảo chính Ngô Đình Diệm”. Hôm nay, 1-11-2009, đúng ngày kỷ niệm 46 năm cuộc đảo chính lật đổ Ngô Đình Diệm, Tổng thống của chính thể Việt Nam Cộng hoà. Đó là một "sự kiện động trời" vào thời điểm cuộc nổi dậy của đồng bào miền Nam chống chế độ độc tài, gia đình trị của Ngô Đình Diệm lên tới đỉnh cao và là một bước ngoặt của cuộc chiến tranh Việt Nam, dẫn tới sự can thiệp về quân sự ồ ạt của Mỹ vào nước ta.
Tôi mở Internet, tìm kiếm qua Google từ mục "Đảo chính Ngô Đình Diệm" thì được kết quả 1-10 trong số 183.000 từ; gõ "ngày 1-11" thì chỉ cho 1 kết quả thông tin về cuộc đảo chính này. Quả thật một sự kiện quan trong như thế nhưng trong ngày kỷ niệm này chẳng có mấy cơ quan thông tin đại chúng để ý đến có lẽ bởi không phải là ngày kỷ niệm vào năm chính, 5 hay 10 như thường thấy.
Nhân ngày kỷ niệm này, tôi đưa lại trên blog của mình một bài viết của tôi về bộ sưu tập ảnh báo chí có một không hai của Nghệ sĩ Nhân dân Bảy Nam, một “vị tổ sống của cải lương Nam Bộ” như nhiều người đã từng gọi bà như vậy, về cuộc đảo chính lật đổ chính thể Ngô Đình Diệm.
Những người yêu nghệ thuật cải lương đều biết trong 92 năm của cuộc đời, NSND Bảy Nam đã có gần 70 năm gắn bó với sân khấu cải lương và kịch nói Sài Gòn với biết bao câu chuyện cảm động về lòng yêu nghề và yêu người của người nghệ sĩ tài danh này. Nhưng có lẽ đến bây giờ câu chuyện NSND Bảy Nam đã từng có thời gian say mê với công việc sưu tập tư liệu báo chí và đã để lại hai bộ sưu tập tư liệu báo chí quý giá, trong đó có bộ sưu tập gồm 6 tập về cuộc đảo chính Ngô Đình Diệm- Ngô Đình Nhu xảy ra ngày 1-11-1963 tại Sài Gòn, thì nhiều người, kể cả các nhà văn, nhà báo thạo tin đâu phải ai cũng biết!
Chuyện bây giờ mới kểTrên số báo An ninh thế giới cuối tháng 3-2006, tôi có bài viết “Lặng lẽ dành cho mọi người”, kể về nhà báo Trần Thanh Phương, nguyên Phó Tổng Biên tập báo Đại Đoàn kết, suốt 40 năm cần mẫn sưu tầm tư liệu báo chí; có kho tư liệu gần hai tấn với hàng vạn bài báo và các tư liệu báo chí quý giá; lặng lẽ dành công sức và thành quả công việc của mình cho mọi người, nhất là những người yêu thích báo chí và nghề báo.
Sau bài báo trên, có dịp gặp nhà báo Trần Thanh Phương tại thành phố Hồ Chí Minh, ông đưa cho tôi bản thảo của một bài viết nhan đề: “Một chuyện bây giờ mới kể”, rồi hào hứng vừa kể vừa đưa cho tôi xem 6 tập tư liệu báo chí quý giá mà ông mới được gia đình Nghệ sĩ Kim Cương trao tặng. Đó là 6 tập trong bộ sưu tập tư liệu báo chí Sài Gòn năm 1963 về cuộc đảo chính anh em Ngô Đình Diệm - Ngô Đình Nhu, của Nghệ sĩ nhân dân Lê Thị Nam, nghệ danh Bảy Nam, thân mẫu của nghệ sĩ Kim Cương. Nhà báo Trần Thanh Phương đưa cho tôi xem bức thư của nghệ sĩ Kim Cương gửi cho ông mới đây:
“Kính gửi anh Phương,
Sau nhiều ngày trăn trở và được sự nhất trí của gia đình, chúng tôi trân trọng giao lại cho anh mấy tập tư liệu về báo chí, một công trình mà má tôi đã bỏ nhiều công phu, tâm huyết để sưu tập.
Đây là một gia tài vô giá đối với chị em chúng tôi, nhưng sau nhiều ngày bàn bạc chúng tôi xét thấy anh sử dụng tài liệu này sẽ có ích cho nhiều người hơn là chúng tôi cất giữ. Chúng tôi mong tài liệu sẽ làm giàu thêm bộ sưu tập quý giá sẵn có của anh.
Chúng tôi đã chọn mặt gửi vàng, mong anh làm cho tâm huyết của má tôi có ích cho thế hệ mai sau.
Thay mặt gia đình
Nghệ sĩ Nguyễn Thị Kim Cương”.
Tôi lần dở từng trang của bộ sưu tập báo chí mà Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam để lại. Một cảm giác xúc động khó tả khi tận mắt nhìn thấy những bài báo, bức ảnh đã được bàn tay của một nghệ sĩ tài danh chọn lọc, cắt dán cẩn thận từ 43 năm trước, đóng thành từng tập , bìa cứng, mạ chữ vàng, nay có trang, có bài đã ngả màu, hình ảnh và chữ in đã mờ theo sự tàn phá của thời gian. Bộ sưu tập các bài báo về cuộc đảo chính Ngô Đình Điệm- Ngô Đình Nhu được bà Bảy Nam đánh số thứ tự từng tập, từ tập 1 đến tập 6. Trên bìa tập 1, tập còn nguyên vẹn nhất trong 6 tập, có dòng chữ in đậm nét, mạ vàng: “Cuộc đảo chánh Ngô - Đình- Diệm, Ngô- Đình- Nhu (1-11-1963). Saigon . Lê Thị Nam (Sưu tập)”. Giữa họ, tên và tên đệm của Ngô Đình Điệm và Ngô Đình Nhu bà Bảy Nam đều cho gạch ngang nối giữa, lối viết cũng khá phổ biến lúc bấy giờ ở cả miền Bắc mà bây giờ không còn ai dùng.
Bài báo đầu tiên được cắt dán cẩn thận, còn rõ nét bút chì vàng khuôn theo rìa bài báo trong bộ sưu tập của Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam mở đầu cho một loạt bài báo, bức ảnh được sưu tập về sự kiện chính trị lớn nhất xảy ra tại Sài Gòn năm 1963: cuộc đảo chính anh em Diệm- Nhu, là một bản tin của Việt tấn xã Sài Gòn ngày 10-8-1963, đưa tin: “Lộn xộn trong dịp lễ Phật đản tại Huế: Lựu đạn nổ làm 7 người chết, 6 người bị thương. Một số người xông vào Đài phát thanh, cơ quan an ninh phải dùng vòi xịt nước giải tán”.
Lần dở từng trang trong 6 tập tư liệu báo chí bà Bảy Nam để lại, tôi thấy có rất nhiều bài báo bà Bảy đã dùng bút chì màu đóng khung cẩn thận, vẽ cả mũi tên hướng dẫn phần đọc tiếp được cắt dán trong tập, trong đó có không ít bài báo của ký giả nước ngoài viết về tình hình Nam Việt Nam trong giai đoạn sôi động này. Một trong số các bài báo đáng chú ý nhất mà bà Bảy sưu tập, cắt dán cẩn thận là bài viết của nhà báo Franx Connif, trên tờ Thời báo News Yook ngày 4-9-1963 được báo chí Sài Gòn đăng lại, nhan đề: “Ai đẩy Tổng thống Kenndy vào con đường bế tắc ở Việt Nam?”. Ngoài ra còn rất nhiều bài báo của các nhà báo nước ngoài viết về cuộc đảo chính 1-11 mà báo chí Sài Gòn đăng lại, đã được bà Bảy Nam sưu tập, cắt dán cẩn thận. Trong bộ sưu tập của bà, cũng có rất nhiều ảnh các nhà sư đã tự thiêu trong phong trào đấu tranh phật giáo trước cuộc đảo chính và hai trang ảnh, gồm 10 tấm ảnh rất sinh động về diễn biến của cuộc đảo chính và cái chết của anh em Diệm-Nhu. Trong bộ sưu tập của mình, bà Bảy Nam dùng chì đỏ đóng khung bức ảnh nhà chiêm tinh học Vigaud, người đã tiên đoán về cuộc đảo chính lật đổ anh em Diệm-Nhu ngày 1-11-1963 tại Sài Gòn và về “cái chết của Tổng thống Việt Nam cộng hoà Ngô Đình Diệm” trước khi sự kiện diễn ra nhiều tháng.
Một tin ngắn trên một trang báo trong bộ sưu tập đã được bà Bảy Nam đánh dấu khá đậm nét, chỉ có nột dòng: “Lưu thông trong giờ giới nghiêm phải có giấy đặc biệt”. Tôi đoán, có lẽ do công việc biểu diễn, phải thường xuyên đi lại vào giờ giới nghiêm trong những ngày diễn ra sự kiện chính trị quan trọng này, nên người nghệ sĩ tài danh và nhậy cảm Bảy Nam đã đánh dấu đậm nét một thông tin ngắn, chỉ có một dòng, nhưng vô cùng quan trọng đối với mình và gia đình!
Nhà báo Trần Thanh Phương kể với tôi, trong một cuộc gặp nghệ sĩ Kim Cương sau khi Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam mất, chị Kim Cương đã ngỏ lời muốn trao tặng ông bộ tư liệu quý báu của má chị. Ông rất bất ngờ, xúc động trước tình cảm và sự trân trọng của chị đối với công việc ông đang làm, song thật tình ông không dám nhận, bởi vì theo ông, đó là một món quà quá quý, quá lớn và quá thiêng liêng. Sau lần nhận được lá thư trên đây của Nghệ sĩ Kim Cương, ông mới quyết định nhận bộ tư liệu quý báu này. Ông đã đến tận nhà, trước ban thờ Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam , thắp hương kính thỉnh Nghệ sĩ cho phép ông được giữ gìn bộ sưu tập báo chí mà bà để lại “hầu giúp những ai cần đến”.
Mang về nhà, ông đã để ra hơn một tuần lễ phơi nắng từng trang và là ủi, phục hồi lại các trang báo có nguy cơ bị mất, Ông tính 6 tập tư liệu mà Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam đã sưu tập, có tới trên 6.000 bài báo và hàng trăm bức ảnh về sự kiện đảo chính sôi động này trong năm 1963 mà cả thế giới đều biết, sẽ còn tiếp tục giúp ích cho nhiều người cần đến nó.
Của để dànhTôi được Nghệ sĩ Kim Cương cho biết, ngoài 6 tập tư liệu báo chí về cuộc đảo chính Ngô Đình Diệm-Ngô Đình Nhu năm 1963 má chị sưu tập mà gia đình chị trao tặng nhà báo Trần Thanh Phương, gia đình chị cũng đã trao tặng Hoà thượng Thích Giác Toàn, Tổng Biên tập báo Giác ngộ của Thành hội Phật giáo thành phố Hồ Chí Minh bộ sưu tập tư liệu báo chí của má chị về phong trào đáu tranh của Phật giáo tại các đô thị miền Nam năm 1963 chống lại chế độ độc tài Diệm- Nhu. Chị cho biết, má chị và cả gia đình chị đều theo đạo Phật.
Chị nhớ lại, suốt nhiều tháng liền trong năm 1963 sáng nào cũng vậy, gia đình chị đều mua hàng sấp báo đủ các loại để mọi người cùng xem. Sau khi xem xong, má chị cặm cụi cắt dán, tự tay đóng thành từng quyển, lưu giữ những bài báo, bức ảnh mà mình tâm đắc. Thấy má làm công việc đó vất vả, tốn khá nhiều thời gian, có lần chị hỏi má vì sao lại làm như thế, má chị trả lời: “Má muốn giữ lại những tin tức và hình ảnh về những sự kiện to lớn đã xảy ra để cho các con, các cháu sau này còn đọc, còn biết. Bây giờ chưa thấy nhưng mấy chục năm sau các con mới thấy quý”. Khi chị Kim Cương sang Pháp du học, viết thư cho chị, má chị bảo vẫn tiếp tục lưu giữ những bài báo mà má tâm đắc để khi nào về nước chị sẽ được đọc.
Chị cũng cho tôi biết, bộ tư liệu báo chí má chị sưu tầm về cuộc đảo chính Ngô Đình Diệm-Ngô Đình Nhu cũng đã giúp ích cho một số nhà văn, nhà báo trong công việc của mình. Khi má chị còn sống, bà đã cho học giả, nhà văn, nhà báo Trần Bạch Đằng mượn bộ sưu tập tư liệu này để nghiên cứu khi ông viết cuốn tiểu thuyết Ván bài lật ngửa, sau đó đã chuyển thành kịch bản bộ phim truyện nhiều tập từng thu hút hàng triệu người xem. Bộ tư liệu báo chí quý giá đó đúng là “của để dành” không những Nghệ sĩ Nhân dân Bảy Nam dành lại cho con cháu mà còn dành cho mọi người!
Không là kỷ lục nhưng là chuyện hiếm hoi
Nghệ sĩ nhân dân Lê Thị Nam, nghệ danh Bảy Nam, sinh ngày 10-7-1913 tại Mỹ Tho trong một gia đình có 9 người con thì có tới 7 người là nghệ sĩ sân khấu, trong đó có hai người, nghệ sĩ Năm Phỉ và nghệ sĩ Bảy Nam, được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ nhân dân. Bà Bảy Nam trở thành diễn viên sân khấu từ năm 14 tuổi, với vai đầu tiên đóng cô gái câm trong vở Xử án Bàng Quý Phi. Bà là người phụ nữ đầu tiên làm chủ một gánh hát cải lương từ năm 19 tuổi, là nữ tác giả kịch bản của gần 20 vở cải lương nổi tiếng ở Sài Gòn, trong đó có những vở diễn đến nay nhiều người vẫn nhớ, như: Nỗi đau lòng mẹ, Người đàn bà Việt Nam, Gươm vàng máu đỏ, Điều Tam Xuân, Tiêu Anh Phụng…Trước năm 1945. bà là nữ nghệ sĩ Sài Gòn đầu tiên được Hãng Intermondial Film của Pháp mời đóng vai cô thôn nữ Việt Nam trong bộ phim Mort en Fraude của đạo diễn Marcel Camus. Trên sân khấu kịch nói, bà là một tên tuổi diễn viên lừng danh, là người qua các vai diễn đặc sắc về các bà mẹ với nhiều số phận éo le trong các vở Lá sầu riêng, Dưới hai màu áo, Bông hồng cài áo, Nhân danh công lý…, đã lấy không biết bao nhiêu nước mắt của người xem. Bà được Nhà nước ta phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ nhân dân năm 1993 và cùng Nghệ sĩ nhân dân Phùng Há là hai nghệ sĩ tài danh, tiêu biểu trong làng ca kịch Việt Nam trong thế kỷ trước thọ ngoài 90 tuổi.
Có lẽ vì nhiều cái đầu tiên ấy, mà Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam đã được các vị thức giả tên tuổi trong Hội đồng tư vấn của Trung tâm sách Kỷ lục Việt Nam đề xuất là một trong những người lập kỷ lục Việt Nam. Trong tập sách “Những kỷ lục Việt Nam 2005” (Vietnam records book 2005) do Nhà xuất bản Thông tấn xã ấn hành, phần Danh mục đề xuất kỷ lục Việt Nam trong lĩnh vực Con người, Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam đã được đề xuất là “Nữ bầu gánh trẻ nhất, nữ soạn giả cải lương và đóng phim đầu tiên tại Việt Nam”.
Có thể nhiều vị trong Hội đồng tư vấn của Trung tâm sách Kỷ lục Việt Nam không biết Nghệ sĩ Nhân dân Bảy Nam từng là một người say mê sưu tập tư liệu báo chí và đã để lại hai bộ sưu tập báo chí quý báu nói trên, nên trong phần giới thiệu về Nghệ sĩ trong tập sách Những kỷ lục Việt Nam không thấy nói tới công việc này của Nghệ sĩ. Vả lại, dù có biết, chắc công việc và hai bộ sưu tập tư liệu báo chí quý giá mà Nghệ sĩ để lại cũng không thể trở thành kỷ lục Việt Nam . Song, dẫu không phải là kỷ lục thì đây cũng là một việc làm, một câu chuyện hiếm hoi, quý báu để mọi người càng thêm thương nhớ, yêu quý và kính trọng Nghệ sĩ nhân dân Bảy Nam, một gương mặt nghệ sĩ tiêu biểu không chỉ của làng cải lương Việt Nam.
D.Đ.Q